خودپنداره دانش‌آموزان قسمت مهمی از سازگاری و انطباق آن‌ها در طول دوران کودکی و نوجوانی است. خودپنداره۱ را می‌توان «مجموعه‌ای از ادراکاتی که هر فرد از خود دارد» تعریف کرد. ادراک هویت خود، نقش مهمی در عملکردهای روان‌شناختی هر فرد ایفا می‌کند (سیمونس۲، کاپیو۳، آدریانسنس۴، البروک۵، و واندنبوسچ۶، ۲۰۱۲، به نقل از بهرامی و خوشبخت، ۱۳۹۴).
کلایر۷ (۱۹۹۷) معتقد است رفتاری که کودکان از خود بروز می‌دهند، انعکاسی از خودپنداره آن‌هاست که تحت‌تأثیر ارتباطشان با دیگران و درک کودک از واکنش‌های آن‌ها قرار می‌گیرد (به نقل از جبرائیلی و ملکوتی، ۱۳۸۷). خودپنداره، از خود محترم شمردن و خود ارج‌گذاری متمایز است؛ هرچند از این سه، در خیلی موارد به جای همدیگر استفاده می‌شود.
خودپنداره شامل بخش گسترده‌ای از ابعاد شناختی، ادراکی، احساسی و رفتاری است (بیرن۸، ۱۹۸۸ و ۱۹۹۶) و خود ارج‌گذاری به نگرش مثبت یا منفی فرد از کل خود اطلاق می‌شود (روزنبرگ۹، سکولر۱۰، اسکونباک۱۱، و روزنبرگ۱۲، ۱۹۹۵، به نقل از بهرامی و خوشبخت، ۱۳۹۴).
خودپنداره مثبت به فرد اعتمادبه‌نفس و احساس امنیت می‌بخشد؛ در حالی‌که خودپنداره منفی به میزان زیادی ناسازگاری و ناامنی ایجاد می‌کند (نوابی‌نژاد، ۱۳۷۵، به نقل از علایی کرهرودی، کیانی، ایزدی، و علوی مجد، ۱۳۸۹).
پاپیکا، خود پنداره را به عنوان یک ساختار پیچیده و اغلب شناختی از تعمیمات شخص به خود که شامل ویژگی‌ها، توانایی‌ها، دانش، ارزش‌ها، نگرش‌ها، نقش‌ها و دیگر موضوعاتی که افراد خود را تعریف کرده و پیوسته داده‌های خود را در ان یکپارچه می‌کنند، دانسته و بندورا آن را عملکرد می‌داند که بوسیله عوامل بیرونی به گونه غیرمستقیم و از راه فرآیندهای مربوط به خود تاثیر می‌پذیرد.
آقاجانی و همکاران نیز این داده‌ها را شامل نگرش‌ها، احساسات و دانش‌ها درباره توانایی، مهارت و قابلیت پذیرش اجتماعی می‌دانند. خودپنداره دارای سه سطح می‌باشد.
سطح اول، خودپنداره فردی است که به ضعف و توانایی‌های فردی اشاره دارد. سطح دوم، خودپنداره ارتباطی می‌باشد که خود را بر اساس نوع ارتباط با دیگران داوری می‌کنند و سطح سوم، خودپنداره جمعی است که به مقدار عضویت در گروه باز می‌گردد.
طبق الگوی شناختی اجتماعی پکران، از لحاظ نظری میان هیجان‌های مثبت و منفی و خودپنداره رابطه‌ای قابل تبیین است که بر اساس گفته هانسفورد و هاتی رابطه مثبتی بین خودپنداره عمومی و پیشرفت تحصیلی وجود دارد.
منداگلیو۱۳ و پی ریت۱۴ (۱۹۹۵) خودپنداره را در چهار حیطه تحصیلی، اجتماعی، ورزشی و ارزشی مورد بررسی قرار می‌دهند (به نقل از بهرامی و خوشبخت، ۱۳۹۴). خودپنداره تحصیلی به ادراک یا تصور دانش‌آموز از شایستگی خود در زمینه یادگیری آموزشگاهی اشاره دارد که بر پیشرفت تحصیلی اثر می‌گذارد و هم‌زمان، از آن متأثر می‌شود. به نظر می‌رسد خودپنداره و عملکرد تحصیلی رابطه‌ای دوسویه دارند (سیف، ۱۳۹۵).
پرسشنامه خودپنداره تحصیلی دانش‌آموزان
پرسشنامه خودپنداره تحصیلی۱۵ را اولین بار یی ـ یسن چن۱۶ در سال ۲۰۰۴ پس از اجرا روی ۱۶۱۲ دانش‌آموز تایوانی دوره دبستان ساخت. تمرکز این پرسشنامه بر سنجش خودپنداره دانش‌آموزان دوره ابتدایی و راهنمایی است. این ابزار شامل ۱۵ پرسش است و تصویر ذهنی فرد از خودش را می‌سنجد و بر این اساس، خودپنداره را در سه سطح عمومی، آموزشگاهی و غیرآموزشگاهی مورد سنجش قرار می‌دهد. این ابزار هم نمره کلی و هم نمره خرده‌مقیاس‌ها را جداگانه محاسبه می‌کند (به نقل از افشاری‌زاده، کارشکی، و ناصریان، ۱۳۹۲).
در پژوهش فوق برای بررسی روایی سازه۱۷ از تحلیل عاملی تأییدی۱۸ استفاده شده است که برآورد شاخص‌های برازندگی۱۹ نشان‌دهنده روایی قابل قبول برای سنجش سازه خودپنداره و خرده‌مقیاس‌های آن توسط پرسشنامه حاضر است (تامسون۲۰، و چن، ۲۰۰۴).
هنجاریابی در ایران
افشاری‌زاده، کارشکی، و ناصریان (۱۳۹۲) ویژگی‌های روان‌سنجی پرسشنامه خودپنداره تحصیلی را در بین دانش‌آموزان کلاس‌های چهارم تا ششم ابتدایی شهر تهران بررسی کرده‌اند. نمونه این پژوهش ۲۵۲ نفر از دانش‌آموزان جامعه آماری بودند که به روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند.
در این پژوهش، برای بررسی روایی سازه از تحلیل عاملی اکتشافی۲۱ استفاده شده است که نتایج همسو با پژوهش انجام شده در جامعه مبدأ استخراج سه عامل، منطبق بر سه نوع خودپنداره عمومی، آموزشگاهی و غیرآموزشگاهی، را نشان می‌دهد، که این سه عامل بر روی هم حدود ۴۳ درصد کل واریانس بین متغیرها را تبیین می‌کند.
البته لازم است گفته شود که در تحلیل عاملی پرسشنامه یکی از گویه‌ها (شماره ۵) به دلیل بار عاملی ضعیف با دیگر گویه‌ها حذف شده است. همچنین، معنادار بودن مؤلفه‌های پرسشنامه خودپنداره تحصیلی و پرسشنامه عزت نفس روزنبرگ۲۲ معرف روایی ملاکی پرسشنامه پژوهش می‌باشد.
برای برآورد همسانی درونی۲۳ نیز از ضریب آلفای کرونباخ۲۴ استفاده شده که این شاخص برای نمره کل خودپنداره تحصیلی ۷۸/۰ و برای خرده‌مقیاس‌های آموزشگاهی، عمومی و غیرآموزشگاهی به ترتیب ۷۲/۰، ۴۸/۰، ۴۷/۰ گزارش شده است. (ضرایب نسبتاً پایین در دو خرده‌مقیاس عمومی (شامل دو گویه) و غیرآموزشگاهی (شامل چهار گویه) می‌تواند به دلیل کم بودن تعداد سؤالات در این دو خرده‌مقیاس باشد. ضریب همسانی درونی برآورد شده برای پرسشنامه خودپنداره تحصیلی نیز نشان‌دهنده اعتبار قابل قبول برای ابزار پژوهش است).
نمونه‌هایی از پرسشنامه خودپنداره تحصیلی در جدول صفحه بعد آمده است.
۱٫ Self-Concept
۲٫ Simons, J.
۳٫ Capio, C.M.
۴٫ Adriaenssens, P.
۵٫ Elbroek, H.D.
۶٫ Vandenbussche, I.
۷٫ Claire, G.W.
۸٫ Byrne, B.M.
۹٫ Rosenberg, M.
۱۰٫ Schooler, C.
۱۱٫ Schoenbach, C.
۱۲٫ Rosenberg, F.
۱۳٫ Mandaglio, S.
۱۴٫ Pyryt, M.C.
۱۵٫ School Self-Concept Inventory
۱۶٫ Chen, Yi-Hsin
۱۷٫ construct validity
۱۸٫ confirmatory factor analysis (CFA)
۱۹٫ goodness-of-fit
۲۰٫ Thompson, M.S.
۲۱٫ exploratory factor analysis (EFA)
۲۲٫ Rosenberg Self-esteem Scale
۲۳٫ internal consistency
۲۴٫ Cronbach’s Coefficient Alpha
منابع
۱٫ افشاری‌زاده، سیداحسان؛ کارشکی، حسین؛ و ناصریان، حمید (۱۳۹۲). بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی پرسشنامه خودپنداره تحصیلی دانش‌آموزان دبستانی شهر تهران. فصلنامه روش‌ها و مدل‌های روان‌شناختی. سال سوم (شماره ۱، پیاپی ۱۱): ۶۶ ـ ۵۳٫
۲٫ بهرامی، محمود و خوشبخت، فریبا (۱۳۹۴). نقش الگوهای ارتباطی خانواده در خودپنداره دانش‌آموزان مقطع راهنمایی شهر شیراز. فصلنامه خانواده پژوهش. سال یازدهم (شماره ۲، پیاپی ۴۲): ۲۵۶ ـ ۲۳۷٫
۳٫ جبرائیلی، مهناز؛ و ملکوتی، جمیله (۱۳۸۷). بررسی خودپنداره در دانش‌آموزان مبتلا به صرع و آسم در مدارس شهرستان تبریز. مجله پرستاری و مامایی تبریز. سال سوم (شماره ۱، پیاپی ۹): ۳۷ ـ ۳۱٫
۴٫ سیف، علی‌اکبر (۱۳۹۵). روان‌شناسی پرورشی نوین: روان‌شناسی یادگیری و آموزش. تهران: نشر دوران.
۵٫ علایی کرهرودی، فاطمه؛ کیانی، میترا؛ ایزدی، احمد؛ و علوی مجد، حمید (۱۳۸۹). مقایسه خودپنداره نوجوانان عادی و بزهکار پسر سنین ۱۲ تا ۱۴ سال شهر تهران. فصلنامه پیشرفت در پرستاری و مامایی. سال بیستم (شماره ۲، پیاپی ۶۹): ۱۵ ـ ۱۰٫
۶٫ Chen, Y.H., & Thompson, M.S. (2004). Confirmatory Factor Analysis of a School Self-Concept Inventory. Online Submission, Paper presented at the Annual Meeting of the Arizona Educational Research Organization (AERO) (Tempe, AZ).
